ارزش ایمان به خدا از روی ترس

ریشه‏ ی ایمان به خدا، عقل و فطرت است؛ لیکن مادّیون می‏گویند: ریشه ‏ی ایمان به خدا ترس است. یعنی انسان چون خود را در برابر حوادث عاجز می‏بیند، هنگام بروز حادثه ه‏ای تلخ، قدرتی را در ذهن خود تصوّر می‏کند و به آن پناه می‏برد. مادّیون با این محاسبه، ایمان را زاییده ‏ی ترس می‏دانند؛ امّا اشتباه آنان این است که تفاوت رفتن به سوی خدا را با اصل ایمان به خدا نمی‏ فهمند؛ مثلاً ما هنگام دیدن سگ و احساس خطر، سراغ سنگ می‏رویم؛ امّا آیا می‏ توان گفت: پیدایش سنگ به خاطر سگ است؟ همچنین ما هنگام اضطرار و ترس رو به خدا می ‏رویم، آیا می‏ توان گفت: اصل ایمان به خدا، زاییده‏ ی ترس است؟

کسانی که از روی ترس و اضطرار، ایمان می آورند، ایمان آنها ارزشی ندارد.

قبل از پرداختن به جواب، لازم است، مقدمه ای بیان شود. و آن این که، خداوند، انسان را به نیروهای مختلفی مجهز ساخته و استعدادهای گوناگونی به او داده، تا در مسیر تکامل، که هدف آفرینش است، به او کمک کند، از این نظر انسان همانند گیاهان و یا انواع جانداران است که نیروها و غرائز لازم، برای رسیدن به این هدف در اختیارشان، گذارده شده است. با این تفاوت که انسان با ارادة خود و آزادانه، تصمیم می گیرد، ولی حیوانات و گیاهان، بی اختیار به سوی هدفشان، پیش می روند. از این روی، قوس صعودی تکامل انسان، قابل مقایسه با جانداران دیگر نیست. به این ترتیب، از نظر خلقت و آفرینش و تکوین، انسان را مجهّز به عقل و استعدادها و نیروهای لازم، برای پیمودن این صراط مستقیم، کرده است.

از سوی دیگر، خداوند، پیامبران را با وحی آسمانی و تعلیمات کافی و قوانین مورد نیاز انسان، فرستاده است، تا از نظر شرایع، راه را از چاه، مشخص کرده و با بیان های گوناگون او را تشویق به پیمودن این راه کنند، و از مسیرهای انحرافی باز دارند. چنان چه در آیه 12 از سوره لیل می فرماید: «بر ما است که انسان را هدایت کنیم». سپس از آنجا که راههای انحرافی، فراوان است، به انسان هشدار می دهد، و می گوید: «بعضی از این راهها، منحرف و بیراهه است» (سوره نحل، آیه 9).

در آیات متعددی، به این معنی اشاره شده که اگر خداوند می خواست، همة مردم را به اجبار، هدایت می کرد، مثل آیة: «أَفَلَمْ یَیْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَهَدَی النَّاسَ جَمِیعاً»، «وَ لَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ»، «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً». به واسطة این اجبار (درونی یا بیرونی) خداوند می توانست حتی منکران لجوج را وادار به پذیرش ایمان، کند، چرا که او بر همه چیز، تواناست، و هیچ کاری در برابر قدرتش، مشکل نیست. ولی هرگز او چنین نخواهد کرد، چرا که این گونه ایمان اجباری، بی ارزش و فاقد معنویت، و تکاملی است که انسان به آن نیاز دارد. از آنجا که نعمت اختیار و آزادی اراده و انتخاب، یکی از مهمترین عواملتکامل انسان می باشد، خداوند متعال، انسان را موجودی انتخاب گر آفرید، و او را هدایت اجباری نکرد، چرا که هدایت اجباری، نه افتخار است، و نه تکامل. بلکه به انسان آزادی داد، تا این راه را با پای خود بپیماید و به اوج تکامل برسد.با توجه به این مقدمه، به اصل جواب پرداخته می شود.

خداوند متعال در قرآن می فرماید: کسانی که از روی ترس و اضطرار، ایمان می آورند، ایمان آنها ارزشی ندارد مثلاً در سوره یونس، آیه 96، می فرماید: «محقّقاً کسانی که خدا بر گمراهیشان، حکم کرده، ایمان نخواهند آورد»، اینها همان کسانی هستند که آیات الهی را تکذیب می کنند و سرانجامی جز دوزخ ندارند. چون سرمایة سعادت خود را که همان ایمان است، از دست داده اند. پس ایمان نمی آورند، «حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ» تا آنکه عذاب الیم را ببینند.

وقتی عذاب را ببینند، البته ایمان می آورند، ولی ایمان اضطراری (و از روی ترس) فایده ای ندارد. پس هر انسانی خواه ناخواه، دارای ایمان هست (با توجه به آیات 94 تا 97 از سوره یونس) چه ایمان اختیاری و چه اضطراری، با این تفاوت که ایمان اختیاری، مقبول درگاه الهی است و آدمی را به سوی سعادت زندگی دنیا و آخرت سوق می دهد، امّا ایمان اضطراری که در هنگام دیدن عذاب است، نه در درگاه خدای تعالی، قبول است، و نه دردی را از او درمان می کند.

هم­چنین آیة 52 از سوره سبأ همین معنی را می رساند که ایمان آوردن از روی اضطرار و ترس و در موقع مرگ، که عذاب الهی را می بینند، ارزشی ندارد، و لذا در آیات دیگر قرآن می خوانیم «اینها دروغ می گویند، اگر بازگردند «به دنیا»، همان برنامه ها را تکرار می کنند» (انعام، 28).
قرآن کریم، فرعون را به عنوان مصداق بارز این حالت «ایمان آوردن از روی ترس» بیان می کند.

خداوند متعال می فرماید: «... تا هنگامی که غرقاب، دامن او را گرفت، گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودی، جز کسی که بنی اسرائیل، به او ایمان آورده اند، وجود ندارد، و من از مسلمین هستم».

وقتی که فرعون در امواج رود نیل قرار می گیرد و لحظه به لحظه مرگ او نزدیکتر می شود، می گوید: ایمان آوردم. ولی بدیهی است، این نوع ایمان آوردن، ایمانی است که هر جانی و مجرم و گنهکاری، دم از آن می زند، بی آنکه ارزشی داشته باشد، و یا دلیل بر تکامل و حسن نیّت و صدق گفتار او گردد. به همین جهت خداوند او را مخاطب ساخت و فرمود: «اکنون ایمان می آوری در حالی که قبل از این طغیان و گردن­کشی و عصیان نمودی، و در صف مفسدان فی الارض و تبهکاران قرار داشتی».

به همین دلیل، بسیار دیده شده که اگر امواج بلا فرو نشیند، و از چنگال مرگ، رهایی یابند، باز به برنامه های سابق بر می گردند. نظیر این تعبیر که در فوق خواندیم، در اشعار و سخنان ادبای عرب و عجم نیز آمده است.

مانند:
أنت و حیاض الموت بینی و بینها 
و جادت بوصل حین لا ینفع الوصل

«به سراغ من آمد، در حالی که امواج مرگ، میان من و او قرار گرفته بود ـ او آمادة وصال گشت در آن هنگام که وصال سودی نداشت». 

امّا برداشت دومی از سؤال می شود و آن اینکه آیا عبادت از روی ترس، فایده ای دارد یا نه؟
در جواب این برداشت، باید ذکر کرد که بندگان الهی، به 3 نوع، خداوند متعال را عبادت می کنند. گروهی به امید پاداش، گروهی به واسطه ترس از دوزخ و گروهی هم خداوند متعال را به خاطر عشق و محبت به او، بندگی می کنند. چنان که امام صادق ـ علیه السّلام ـ در حدیثی می فرمایند: «بندگان سه دسته اند: گروهی خدای عزّوجل را از ترس، عبادت می کنند، که این عبادت بردگان است. گروهی خدای تبارک و تعالی را به طمع ثواب، عبادت می کنند، که این عبادت مزدوران است، و گروهی خدای عزوجل را از سر عشق و محبت به او، عبادت می کنند که این عبادت آزادگان است و این برترین عبادت است». هرچند فضیلت دستة اول و دوم به اندازة دسته سوم نمی باشد و خداوند انتظار دارد که بندگان به حدّی از کمال برسند که خدا را چون شایستة عبادت است، بپرستند، چنانچه امام سجاد ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: «... خوش ندارم که خداوند را به خاطر ترس از کیفر او، عبادت کنم، چون در این حالت، مثل بندة نابکاری خواهم بود، که اگر نترسد، کاری نمی کند...» ولی در عین حال مأجورند و ثواب می برند.

ایمان به خدا از روی ترس چه فایده ای دارد؟